صفحه اصلی » صنعت چاپ » تاریخچه چاپ در ایران

چاپ به‌طورکلی فرآیندی برای تکثیر حروف، ارقام، تصاویر و… بر روی سطوح مختلف مانند کاغذ، پارچه و… است. با این‌حال وقتی صحبت از صنعت چاپ می‌شود، اولین تصویری که در ذهن افراد نقش می‌بندد انتشار متن خام روی مجله، روزنامه، کتاب و… است. صنعت چاپ را به جرات می‌توان یکی از عوامل اصلی توسعه‌‎ی فرهنگ، علم و ارتباطات در طول تاریخ در ایران دانست. این صنعت اگرچه از زمان پیدایش تا به امروز راه طولانی را طی کرده اما توانسته از قرن هفدهم تا قرن بیست و یکم نقش مهم و بسزایی را در تحولات مدرن ایجاد کند.

ایران به‌عنوان یکی از کهن‌ترین تمدن‌های جهان، تاریخ چاپی غنی و متنوعی دارد که حدوداً از 366 سال پیش شکل گرفته است و از 187 سال گذشته به‌طور مستمر و بدون وقفه، صنعت چاپ ایران فعالیتی موفقیت‌آمیز داشته است. برای این‌که با سیر تحول چاپی در ایران بیشتر آشنا شوید، بیایید با همدیگر در زمان سفر کنیم و نگاهی به تاریخچه چاپ در ایران و روند شکل‌گیری آن داشته باشیم.

آغاز چاپ در ایران

اگرچه عده‌ای ادعا دارند که اولین دستگاه چاپ در دوران مغولستان و در زمان حکومت گایخاتو در ایران وجود داشته است اما عمدتاً از این دستگاه فقط برای چاپ پول کاغذی به نام چاو (Chaw) استفاده می‌شد که از طریق حکاکی روی چرم، فرآیند چاپ را انجام می‌داد.

با این‌حال محققان اعتقاد دارند که واژه چاپ از همین لغت چاو ریشه گرفته شده از همین لغت است؛ اما زمانی‌که صحبت از صنعت و تاریخچه چاپ در ایران می‌شود مورخان آن را به دو مرحله‌ی اساسی تقسیم می‌کنند:

1. مرحله‌ متناوب: این دوران که از قرن هفدهم تا نوزدهم را دربرمی‌گیرد به تلاش‌های پراکنده و محدود برای چاپ کتاب و سایر مطالب اشاره دارد.

2. مرحله منظم: این مرحله مربوط به اوایل قرن نوزدهم به بعد است که تأسیس و گسترش چاپخانه‌ها و انتشارات در ایران رونق گرفت.

با این تفاسیر عده‌ای شروع مرحله‌ی متناوب چاپ در ایران را به مسیحیان ارمنی در جلفا اصفهان و کتاب زبور داوود در اواسط قرن هفدهم نسبت می‌دهند و عده‌ای دیگر اعتقاد دارند که دوران منظم رونق صنعت چاپ در ایران توسط میرزا محمد صالح شیرازی با چاپ دو کتاب «فتح‌نامه» و «جهادیه» در تبریز در اوایل قرن نوزدهم آغاز شد. با این حال، در مورد حقایق فوق، اختلافات و استدلال‌هایی بین محققان و مورخان وجود دارد.

دوران متناوب چاپ در ایران

خاچاطور کساراتسی (Ḥachatur Kesaratsi) را می‌توان یکی از پیشتازان در هنر چاپ برای ایران دانست. او با سفر به لهستان و بازدید از مراکز مراکز چاپ کتاب توانست وسایل چاپ مانند ماشین چاپ، کاغذ، سرب حروف چاپی و… را بسازد و کلیسای وانک را به یک مکانی برای چاپ و نقاشی تبدیل سازد. در نتیجه اولین کتاب چاپ شده در ایران در سال 1016 شمسی در چاپخانه وی تولید شد. دومین کتابی که در چاپخانه کساراتسی چاپ رسید در سال 1019 شمسی و به‌نام «هاراتس وارگ» بود.

شروع منظم صنعت چاپ در ایران

پایه‌گذار چاپ در ایران به‌طور رسمی و شروع دوران منظم چاپ را می‌توان به جرأت به میرزا محمد صالح شیرازی نست داد. میرزا صالح متولد شیراز و جروء اولین ایرانیانی بود که هنر چاپ را در اروپا فرا گرفت. او یکی از پنج شاگردی بود که توسط عباس میرزا برای کسب علوم و فنون روز اروپایی به انگلستان فرستاده شد؛ اما اشتیاق به هنر چاپ مسیر زندگی او را تغییر داد.

میرزا صالح در چهار سالی که در انگستان بود علاوه بر یادگیری انگلیسی، فرانسوی، ریاضیات، جغرافیا و نجوم به یاد گرفتن هنر چاپ نیز پرداخت و متوجه شد در میان همه‌ی این تعلیمات بیش از هرچیزی شیفته دستگاه چاپ است. به‌همین خاطر  زیر نظر یک چاپگر و تایپیست انگلیسی به نام ریچارد واتس (Richard Watts) شاگردی کرد. همین شور و اشتیاق باعث شد تا به بازدید و بررسی عملکرد چاپخانه‌ها و روزنامه‌های مختلف در لندن بپردازد و سپس در اوایل قرن نوزدهم (سال 1197شمسی) با یک دستگاه چاپ به ایران بازگردد.

راه‌اندازی صنعت چاپ در ایران با تأسیس یک چاپخانه در تبریز آغاز شد. بعدها میرزا صالح شیرازی این چاپخانه را به تهران منتقل کرد. او در دوران فعالیت خود چندین کتاب به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی با حروف متحرک و چاپ سنگی چاپ کرد. وی همچنین در راستای رونق صنعت چاپ در ایران دستگاه‌های متعدد چاپ سنگی را از روسیه وارد و در تبریز کارگاه چاپ سنگی تأسیس کرد.

بارزترین دستاورد میرزا صالح شیرازی برای چاپ در ایران انتشار اولین روزنامه ایران به‌نام «کاغذ اخبار» و به زبان فارسی است. او با مجوزی که از محمدشاه قاجار گرفته بود، توانست چاپ روزنامه را در سال 1215 شمسی آغاز کند. میرزا صالح شیرازی برای اعلام هدف خود و همچنین دعوت از مشارکت عمومی، آگهی پیش از انتشار (طلیعه) را منتشر کرد.

سپس شش شماره از روزنامه خود را بین ماه‌های خرداد تا آبان 1215 منتشر کرد که موضوعاتی مانند سیاست، تاریخ، ادبیات، علم، دین، قانون و تجارت را پوشش می‌داد. در این شش شماره ترجمه‌هایی از اخبار اروپایی نیز آورده شده بود. سپس این نشریه از سال 1224 به بعد به مدت 3 سال به‌صورت سنگی چاپ شد.

روزنامه‌ی میرزا صالح پروژه‌ای پیشگام و تأثیرگذار در صنعت چاپ در ایران است. با این‌حال شیرازی در این میان با چالش‌ها و دشواری‌های زیادی مانند سانسور، کمبود بودجه، کمبود کاغذ و جوهر مواجه بود. علاوه بر این کاتبان و خوشنویسان سنتی، چاپخانه‌ی میرزا صالح را تهدیدی برای حرفه خود می‌دانستند و او باید با این دیدگاه نیز مقابله می‌کرد. با این‌حال با تمام این چالش‌ها او موفق شد روزنامه‌ای با کیفیت تولید کند که نشان‌دهنده اشتیاق او به چاپ و دیدگاه وی برای پیشرفت این صنعت در ایران بود.

میرزا صالح علاوه بر چاپ اولین روزنامه فارسی همچنین چندین کتاب از جمله گلستان سعدی را در چایخانه تهران منتشر کرد.

در سال 1225 شمسی محمدشاه درگذشت و ناصرالدین شاه به سلطنت قاجار رسید. در دوران تصدی ناصرالدین شاه، صنعت چاپ در ایران با فراز و نشیب‌ها و نوسانات متعددی همراه شد.

صنعت چاپ در ایران در دوران ناصرالدین شاه

یکی دیگر از چاپخانه‌هایی که در دوران قاجار راه‌اندازی شد، چاپخانه‌ی زین‌العابدین تبریزی و در شهر تبریز بود. زین‌العابدین تبریزی به دستور عباس میرزا به روسیه سفر کرد و فنون چاپ سربی را در آنجا فرا گرفت.

او پس از خرید دستگاه چاپ به ایران بازگشت و چاپخانه‌ای تأسیس کرد. بنابراین پایه‌گذاری چاپ سربی (فرآیند چاپ حروف برجسته و از جنس سرب و آغشته به مرکب روی کاغذ) در ایران را مورخان منتسب به زین‌العابدین تبریزی می‌دانند.

کمی پس از راه‌اندازی چاپخانه، او کتابی به نام «پیروزنامه» را چاپ کرد.

این در حالی است که در دوران محمدشاه و ناصرالدین شاه، چاپ در ایران در سه بخش چاپ سنگی، چاپ ژلاتین و چاپ تصویری رونق گرفت.

همانطور که پیش‌تر اشاره کردیم، اولین چاپخانه مجهز به دستگاه چاپ سنگی توسط میرزا صالح در تبریز راه‌اندازی شد و در سال 1214 شمسی این روش چاپ به تهران آمد. در همین سال کتاب‌های «تاریخ معجم»، «پطر کبیر» و کتاب «حدیقةالشیعه» به روش چاپ سنگی منتشر شد و تا اواخر دوران حکومت قاجاریه انواع کتب، روزنامه و مجلات به این شیوه منتشر می‌شدند.

در زمان محمدشاه تنها شهری که چاپخانه داشت و کتاب و روزنامه منتشر می‌کرد تهران بود اما در دوره ناصرالدین شاه در شش شهر تهران، ارومیه، تبریز، شیراز، اصفهان و ظاهراً رشت نشریاتی منتشر می‌شد.

یکی از تحولات عظیم در صنعت چاپ ایران، راه‌اندازی چاپ تصویری در زمان محمدشاه بود. در این دوران یعنی در سال 1259 هجری.قمری کتاب «لیلی و مجنون» به‌صورت مصور و در چهار صفحه به چاپ رسید.

یکی دیگر از چهره‌های تأثیرگذار در تاریخ چاپ در ایران میرزا تقی خان امیرکبیر است که از سال 1226 تا 1229 شمسی‏قمری وزیر ناصرالدین شاه قاجار بود. امیرکبیر اولین چاپخانه رسمی را در تهران به‌نام «خانه هنر» تاسیس کرد که کتاب‌های درسی، اسناد رسمی، نقشه‌ها و روزنامه‌ها در آن‌جا به چاپ می‌رسید.

پیشگامان چاپ در ایران عصر قاجار

به‌طور خلاصه می‌توان گفت که از دو دهه‌ی قبل از انتشار روزنامه معروف کاغذ اخبار تا پایان عصر ناصری، حدود 42 فروشگاه چاپ و نشر در ایران فعالیت داشتند. در این میان میرزا جعفر شیرازی، میرزا اسداله شیرازی، ادوارد بریس، محمد میرزا و برادرش، ادوارد برجیس، حاج عبدالمحمد، بارون لویی دی نورمن و مورل تأثیر زیادی در توسعه صنعت چاپ در ایران داشتند.

چاپ در ایران در جریان انقلاب مشروطه 1284-1289 رونق گرفت، انقلابی که به‌دنبال محدود کردن قدرت مطلقه سلطنت قاجار و تأسیس مجلس و قانون اساسی بود. در این دوره روزنامه‌ها و نشریات بسیاری منتشر شد که دیدگاه‌ها و جنبش‌های سیاسی و اجتماعی متفاوتی را منعکس می کرد. برخی از نشریات برجسته آن دوران عبارتند از: «سور اسرافیل»، «حبل المتین»، «ملا نصرالدین»، «ایران نو» و «رعد».

صنعت چاپ ایران در قرن بیستم

در قرن بیستم با وجود چالش‌ها و محدودیت‌های گوناگون اعمال‌شده توسط رژیم‌های مختلف، ایرانیان به به توسعه و تنوع چاپ ادامه دادند و با معرفی فناوری‌های جدید مانند لیتوگرافی، چاپ افست، فتوتایپ و چاپ دیجیتال تنوع و دسترسی به این صنعت راحت‌تر شد.

چاپ در ایران نیرویی پویا و تأثیرگذار در شکل‌گیری فرهنگ و هویت ایرانی داشته است. چاپ به ایرانیان این امکان را داده است که ایده‌ها، ارزش‌ها، باورها، آرزوها، مبارزات، دستاوردها و تاریخ خود را به هم‌وطنان خود و حتی جهانیان منتقل کنند.

روز ملی صنعت چاپ

چاپ یکی از تاثیرگذارترین اختراعات تاریخ بشر بوده است که امکان انتشار دانش، فرهنگ و هنر را در زمان و مکان فراهم کرده است. همچنین چاپ نقش حیاتی در توسعه ادبیات، روزنامه‌نگاری، آموزش، علم، دین و سیاست داشته است.

این در حالی است که امروزه صنعت چاپ در ایران بسیار پیشرفت کرده است تا حدی که برای گرامی داشتن بزرگانی که در این راه قدم برداشته‌اند و همچنین قدردانی از فعالان این حوزه، یک روز را در تقویم کشور به این هنر اختصاص داده‌ شده است. در واقع نزدیک به بیست سال است که 11 شهریور روز ملی صنعت چاپ در کشور نامگذاری شده تا به این هنر و فعالان این عرصه بیش از گذشته احترام گذاشته شود. انسان‏های اندیشمند و فرهیخته بسیاری برای پیشرفت و رشد این صنعت مهم تلاش کرده‌اند تا بتوانند این تکنولوژی را هم‌رده با صنعت چاپ در جهان، در ایران نیز رونق ببخشند.